Sint-Anna-ten-Drieënkerk

Historiek

De “moderne” Sint-Anna-ten-Drieënkerk is niet de eerste die op het “Vlaams Hoofd”, zoals deze plek eeuwenlang heette, gebouwd is. Het Vlaams Hoofd of Sint-Anneke wordt al in 1330 vermeld als bedevaartsoord gewijd aan Sint-Anna. Diep onder de vloer van de huidige kerk stond van in het begin van de XXste eeuw de neogotische Anna- en Joachimkerk. En daarvoor kwamen eeuwenlang pelgrims naar het bedevaartskapelletje van Sint-Anna-ten-Drieën, dat daar stond waar nu het gebouw van de voetgangerstunnel opgetrokken is, vlak bij de Schelde.

In 1866 werd die Sint-Annakapel een kapelanij van de Heilige Kruisverheffings-parochie in Zwijndrecht en bij Koninklijk Besluit van 22 juli 1893 werd zij verheven tot een zelfstandige parochie behorend tot het bisdom Gent.

Dankzij het mecenaat van graaf Florimond de Brouchoven de Bergeyck, kwam in 1894-1895 een voorlopige kerk met pastorie en kloosterschool tot stand naar ontwerp van de architect Frans Stuyck. Dit complex verving oude Sint-Annakapel die buiten gebruik gesteld was. Pas in 1931 zou ze worden gesloopt.

In 1903-1905 werd dan een nieuwe kerk opgetrokken, gewijd aan de Heilige Anna en Joachim. Het werd een kruisbasiliek in neogotische stijl, naar een ontwerp van dezelfde Stuyck uit 1901-1902. Ze werd gebouwd waar nu de huidige kerk staat, maar dan wel 7 meter dieper. De tijd stond immers niet stil: het oude Vlaams Hoofd veranderde gaandeweg volledig van gedaante, de oude polders werd tot zeven meter hoog bedekt met Scheldezand om een moderne stadwijk uit die grond te stampen. Door de steeds verder gaande zandopspuitingen kwam de oude Sint-Anna-en-Joachimkerk einde jaren '60 in een put te staan. Ze werd vervangen door een modern, haast revolutionair gebouw, ingewijd in 1970, en gebouwd in de geest van het Tweede Vaticaanse Concilie die toen door de Katholieke Kerk waaide.

Ondertussen was er ook veel veranderd in de parochiale structuren van Antwerpen-Linkeroever. In 1959 werd de parochie overgeheveld naar naar het aartsbisdom Mechelen. En kort daarna, in 1962, werd Antwerpen-Linkeroever een parochie van het nieuwe bisdom Antwerpen. Steeds meer mensen kwamen op Linkeroever wonen en mettertijd werden nog twee nieuwe parochies opgericht: Onze-Lieve-Vrouw-ter Schelde, in de nieuwe wijk aan de bocht van de Schelde, en Sint-Lucas midden in de hypermoderne Europarkwijk in 1972.

Op 04.04.2004 kwam het tot de vrijwillige fusie van de drie parochies op Linkeroever, met de naam Sint-Anna-ten-Drieën, een verwijzing naar het oude kapelletje waar het ooit allemaal begon. De moderne kerk werd de ‘hoofdkerk’ van de fusieparochie, en kreeg dan ook de naam ‘Sint-Anna-ten-Drieënkerk.

Een kerk van en voor de gemeenchap

Toen de huidige kerk gepland en gebouwd werd, was Bert Janssen pastoor. Hij werd hierbij gesteund door een groep gedreven parochianen. Samen werkten zij vanuit een visie in de lijn van het “aggiornamento”, de vernieuwing die paus Johannes XXIII via het Tweede Vaticaans Concilie in de wereldkerk tot leven wou brengen. Zij wilden van de “van overal toestromende mensen en gezinnen een parochiegemeenschap... maken, verenigd rond eucharistie, gebed en gezang rond het altaar”, zo formuleerde Bert Janssen het. Een parochiegemeenschap waar ook leken échte verantwoordelijkheden kregen, waar ‘medebeheer’ geen hol begrip zou zijn, waar pastoor en onderpastoors samen met de leken nieuwe wegen zouden banen.

Als architect werd Jos Ritzen gekozen, een parochiaan die recht tegenover de kerk woonde en nog woont. Pastoor en architect bezochten diverse kerken in binnen en buitenland en ze werden vooral gecharmeerd door de Bruder-Klaus-Kirche in Birsfelden (kanton Basel). Deze kerk uit 1959 was het werk van architect Hermann Bauer (1894-1980). Bauer was geïnspireerd door Le Corbusiers Notre Dame du Haut in Ronchamp. Deze Bruder-Klaus-Kirche heeft hetzelfde waaiervormige grondplan als de Sint-Anna-ten-Drieënkerk.

Onze kerk staat precies op dezelfde plaats als de oude kerk, met dezelfde oriëntering. En als u er eindje van af staat dan ziet u dat ze uit twee grote volumes bestaat. Het hoogste deel is de kerkruimte zelf, het laagste de weekkapel en kleinere lokalen die de kerkruimte omvatten. De buitengevel is van arduin en van geglazuurde bakstenen: ideaal om het vochtige en winderige Linkeroever te trotseren.

Als u de kerk binnenkomt langs de hoofdingang, kan u op de glazen deuren de visietekst van onze parochie lezen, die in de glazen deuren gegraveerd staat:

In onze kerkgemeenschap op Linkeroever zijn alle mensen van goede wil van harte welkom, ongeacht hun leeftijd, geslacht, herkomst of geloof, en nodigen we iedereen uit om, dag na dag, bij vreugde en bij pijn, en met een eigentijdse vorm en taal, samen hetleven te vieren omdat we geloven dat we op die manier van het huis van God een warme thuis kunnen maken en een stukje dichter komen bij de ontdekking van de hemel.

De grote kerkruimte

Eenmaal binnen leidt een brede gang naar het altaar. De vloer helt en de stoelen staan waaiervormig rond het altaar opgesteld. De gelovigen zitten in een grote kring, ze zien elkaar als één gemeenschap. Ook de plaats van altaar en lezenaar vormt een schakel in de grote kring. Altaar en lezenaar zijn verplaatsbaar zoals “in een of ander huis” waar ook de eerste christenen samen kwamen (Handelingen 2, 46). De kerk is niet meer een plaats waar “gewone mensen” schoorvoetend binnenkomen, het is een ruimte die iedereen toehoort die iets van zijn tijd, zijn vreugde of verdriet wil delen. De ruimte leent zich met andere woorden even gemakkelijk tot theater, dans, muziek, beeldhouwwerk of tentoonstellingen.

Het interieur is sober, de glasramen scheppen eenheid in de grote ruimte. Ze zijn uitgevoerd in de ‘glas-in- beton techniek’ en werden geplaatst door de Franse kunstenaar Jacques Loire uit Chartres. Hij is de zoon van Gabriël Loire (1904-1996), de stichter van de gerenommeerde, in Chartres gevestigde Ateliers Loire. Eerder realiseerde het atelier naar ontwerp van vader Gabriël Loire de glasramen van de Onze-Lieve-Vrouw-ter-Duinenkerk in Koksijde. En het werk van de ateliers Loire is in vele kerken over de hele wereld te bewonderen, onder andere in de Gedächtniskirche in Berlijn.

In overleg met de architect creëerde Jacques Loire een merkwaardig ensemble van abstracte composities, waarvan kleur en patroon een dialoog aangaan met de architectuur, aangepast aan de oriëntatie en de gewenste lichtinval in de kerk. De glas-in-betonmuren werden naarmate de bouw vorderde in de ruwbouw geïntegreerd door de firma Amphora uit Sint-Andries-Brugge, en samen met de kerk voltooid. Het geheel behoort tot de belangrijkste ensembles van naoorlogse glaskunst.

In de sobere kerkruimte staan enkele kunstwerken, rustige accenten die de bezoeker uitnodigen om even bij stil te staan.

Op het hoogkoor staat vooraan rechts het 17de-eeuwse Sint-Anna-ten-Drieënbeeld dat eeuwenlang door vrome bedevaarders vereerd werd op het Vlaams Hoofd. Het lichtgevende tabernakel van Jacques Loire dateert van 2012 en stond er dus oorspronkelijk ook niet.

Het grote kruis, het altaar, de lezenaar en de zitbanken zijn volgens een ontwerp van architect Jos Ritzen uitgevoerd in wengéhout.

Links achteraan staat het processiebeeld van Onze-Lieve-Vrouw met een mantel uit fluweel en goudbrokaat uit 1899. En het grote orgel, naast het hoogkoor, is gebouwd door de firma Aerts en Castrel uit Duffel, met 20 registers en 1120 pijpen. In de eikenhouten orgelkast zijn zeven van de oorspronkelijk tien glas-in-lood-medaillons uit het aan de Heilige Cecilia gewijde roosvenster van de oude Anna en Joachim kerk verwerkt, met voorstelling van musicerende engelen.

De weekkapel en andere lokalen

Rechts naast de grote kerkruimte bevindt zich de weekkapel. Hemelsblauwe glasramen zorgen voor een ingetogen sfeer. Hier worden vieringen in kleine kring gehouden. Het meubilair is grotendeels afkomstig uit de oude neogotische kerk van 1904. De doopvont, en het tabernakel worden er bewaard. De communiebanken, panelen van de preekstoel met drie van de vier evangelisten en het oude koorgestoelte werden gemaakt door Alfons Bressinck, de parochiaan én schrijnwerker van het Vlaams Hoofd. Het houten altaar maakte koster Theo Goyvaerts uit de planken van het koor van de vroegere kerk.  Het “Franciscuskruis”: is dan weer een werk van Sei Arimori, een Japanse kunstenaar die in 2014 zijn oeuvre in de kerk tentoonstelde.

Trappen naar beneden leiden naar een polyvalente zaal en naar de ruimtes die bedacht werden voor de repetities van het koor, vergaderingen of voor die activiteiten die pastoor Jansen toelieten om met zijn parochianen die van overal kwamen, een nieuwe gemeenschap te vormen.

Ecokerk en fietskerk

De parochie en haar kerk blijven openstaan voor de noden en gevoeligheden van de veranderende tijden. Zo werd in 2011 de Sint-Anna-ten-Drieënkerk de eerste Belgisch ‘fietskerk’ waar fietsers buiten kunnen picknicken. De elektrische fiets kan opgeladen worden, bezoekers kunnen hun afval kwijt, drinkwater tanken en ze kunnen de toiletten gebruiken.

In de lente van 2012 werden 48 zonnepanelen geïnstalleerd op het dak van de kerk. Deze panelen hebben een vermogen van 11.520 Wp. Door de fotovoltaïsche installatie wordt de factuur voor de elektrische vloerverwarming enigszins getemperd.

Het regenwater wordt opgevangen en gebruikt voor de spoeling van het sanitair, en de klimaatregeling van de kerk is ontworpen volgens hedendaagse klimaatvriendelijke normen.

De kerk beschermd als monument op 2 april 2020

Op 2 april 2020 besliste Vlaams minister van Onroerend Erfgoed Matthias Diependaele om onze kerk definitief te beschermen als monument. Wat wij zelf al lang wisten, nl. dat onze kerk een waardevol patrimonium is en een pracht van een gebouw, is nu ook officieel bevestigd. Nu is het aan ons om zorg te blijven dragen voor deze parel!

We citeren graag uit het ministerieel besluit .

De Parochiekerk Sint-Anna ten Drieën bevindt zich op de breuklijn gevormd door het Tweede Vaticaans Concilie, dat een kantelpunt vormt in de traditie van de kerkelijke architectuur. Zij is de getuige van een nieuwe kerkelijke realiteit die sinds 1965 en tot vandaag doorwerkt. In oktober 1962 roept paus Johannes XXIII ruim 2.500 bisschoppen samen om het Tweede Vaticaans Concilie te starten.

Doel was het zogenaamde aggiornamento: men wilde de Kerk terug bij de tijd brengen door verandering en vernieuwing. Concreet was het de bedoeling om het geloof terug aan de gelovigen te geven en een actieve deelname te bekomen. Dit had een zeer grote impact op de architectuur van het kerkgebouw: zichtbaarheid werd hoog in het vaandel gedragen, de kerk moest laagdrempelig worden en soberheid kwam centraal te staan.

Ontworpen in 1967 behoort de Parochiekerk Sint-Anna ten Drieën tot de eerste generatie kerkgebouwen, waarvan het concept na het Tweede Vaticaans Concilie tot stand kwam. Het gebouw staat model voor de zoektocht naar een nieuw type kerk, aangepast aan de veranderde liturgische vereisten die door het Tweede Vaticaans Concilie werden geformuleerd. Het concept van de gemeenschapskerk komt enerzijds tot uiting in de plattegrond van de eigenlijke kerkruimte, opgevat als een auditorium met hellende vloer en onbelemmerd zicht op het centraal ingeplante altaar, zonder koorafsluiting. Anderzijds is het programma van de kerk opgevat als een parochiaal centrum, met specifieke ruimten voor niet-liturgische activiteiten van de parochiegemeenschap en het ermee verbonden verenigingsleven.

Tenslotte vertoont de kerk de functionele opsplitsing in de grote kerkruimte en een kleine winter-, week- en biechtkapel, zonder een afzonderlijke doopkapel.

Architecturale waarde

Architect Jozef R.J. (Jos) Ritzen hoort in tegenstelling tot generatiegenoten als Marc Dessauvage, Paul Meekels en Alfons Hoppenbrouwers niet tot de vernieuwers in de kerkenbouw. Tijdens zijn loopbaan die zich in de luwte voltrekt, met name op de Antwerpse Linkeroever, ontwerpt hij met tien jaar tussentijd slechts twee kerkgebouwen waarvan Sint-Anna ten Drieën de eerste is.

De zoektocht naar een typologisch model dat de nieuwe liturgische vereisten zo kort na het Tweede Vaticaans Concilie kan belichamen, brengt de architect en zijn opdrachtgever na tal van Europese omzwervingen bij de tien jaar eerder gebouwde Bruder Klaus Kirche in het Zwitserse Birsfelden. Deze katholieke kerk behoort tot de belangrijkste creaties van de Zwitserse architect Hermann Baur, één van de voortrekkers van de eigentijdse kerkenbouw in Europa, die tijdens zijn loopbaan meer dan dertig katholieke nieuwbouwkerken ontwierp.

Baur liet zich bij het ontwerp duidelijk inspireren door Le Corbusier’s Notre Dame du Haut in Ronchamps, en ontwikkelde door gebruik te maken van schaalconstructies een dynamische kerkarchitectuur die zich afzette tegen de conventionaliteit van de rechthoekige plattegrond en het dominante basilicale schema. Hoewel nog geconcipieerd in navolging van de preconciliaire liturgievereisten, beantwoordde de Bruder Klaus Kirche reeds ten volle aan de typologische vernieuwingen die pas na het Tweede Vaticaans Concilie ingang zouden vinden in de kerkenbouw.

Ritzen neemt de plattegrond, de volumetrie en de typologie quasi integraal over, weliswaar op kleinere schaal aangepast aan de behoeften van de Sint-Anna-ten-Drieënparochie. Daarmee introduceert hij een uitermate vooruitstrevende kerktypologie in het jonge postconciliaire Vlaanderen, die slechts in de detailuitwerking zoals de inplanting van de toren en de schikking van de nevenruimten naar eigen hand wordt gezet.

Ritzen maakt de kerkarchitectuur ook ondergeschikt aan de artistieke invulling van het gebouw, de ‘dalles de verre’ of glas-in-betonramen. Voor dit onderdeel van het bouwproject, bepalend voor uitzicht, ruimtewerking en sfeerschepping, doet hij beroep op een van de meest gerenommeerde glazeniersateliers van Europa, met een wereldwijde uitstraling.

Artistieke waarde

De erfgoedwaarde van de Parochiekerk Sint-Anna ten Drieën berust primair op het ensemble glas-betonramen door de Franse glazenier Jacques Loire (°Chartres, 1932-2021). Hij is de zoon van Gabriel Loire (Poancé, 1904-1996), de stichter van het gerenommeerde, in Chartres gevestigde Ateliers Loire, dat zich van bij de oprichting in 1946 toelegde op de techniek van de ‘dalle de verre’. Het atelier is in de naoorlogse periode wereldwijd actief met grootschalige realisaties, en tekende in België eerder voor de glasramen van de beschermde Onze-Lieve-Vrouw-ter-Duinenkerk door Jozef Lantsoght in Koksijde.

Jacques Loire, die vanaf 1951 deel uitmaakt van het atelier en aan de belangrijkste opdrachten participeert, neemt in 1970 de leiding van het atelier over. Het ensemble glas-in-betonramen van de Sint-Anna-ten-Drieënkerk, behoort tot de meest grootschalige eigen creaties uit de vroege fase van zijn loopbaan. In overleg met Ritzen creëerde Loire een merkwaardig ensemble van abstracte composities, waarvan kleur en patroon een dialoog aangaan met de architectuur, aangepast aan de locatie, de oriëntatie en de gewenste lichtinval in de kerk en haar nevenruimten.

Het geheel behoort tot de belangrijkste ensembles van naoorlogse glaskunst, en met name glas-in-betonramen in Vlaanderen.